مطالعه تجربه ایفای هم‌زمان نقش شغلی – خانوادگی در زنان سرپرست خانوار با تأکید بر زنان دست‌فروش مترو

مقدمه: مطالعات خانواده در مناطق مختلف جهان، حاکی از افزایش خانواده‌های زن‌سرپرست است. در شرایط کنونی، پیامد افزایش این نوع خانواده‌ها، فزونی فقر و آسیب‌پذیری اجتماعی و شیوع بالای فشارهای روانی در جامعه است. افزایش زنان شاغل به‌ویژه زنان سرپرست خانواری که برای گذران زندگی در مترو به دست‌فروشی می‌پردازند، از یک‌سو در تغییر الگوهای خانوادگی مؤثر است و از سوی دیگر، بازتاب تغییر الگوهای ناشی از تحول ساختاری در خانواده بوده و در مناسبات اجتماعی آشکار می‌شود. این واقعیتی است که جامعه ما از یک‌سو، با فشار الگوهای فرهنگی سنت‌گرا در زمینه نقشهای زن و مرد و تقسیم کار مبتنی بر جنسیت روبه‌روست و از سوی دیگر، پذیرش نقشهای اقتصادی و اجتماعی گسترده‌تر از جانب زنان مشارکت بیش‌ازپیش آنان در مسئولیتها و مشکلات زندگی خانوادگی را می‌طلبد. هدف از این پژوهش، شناخت آثار ایفای نقشهای چندگانه در زنان دست‌فروش مترو، نگرش زنان یاد شده نسبت به خودشان و راهکارهای آنان برای رفع فشارهای نقشی بوده است. روش: مقاله حاضر بر پایـه یافتـه‌های یک مطالعه کیفی با استفاده از تکنیک مشاهده و مصاحبه نیمه ساخت‌یافته با زنانی است که در مترو به دست‌فروشی مـی‌پردازنـد. نمونه‌گیری نیز به شیوه گلوله برفی که یکی از راهبردهای نمونه‌گیری غیر تصادفی است، انجام شده است. یافته‌ها: این تحقیق نظریه‌های تکثر نقش و اعتلای نقش را که در چارچوب نظری تشریح شده تأیید می‌کند. نقشهای مختلف زنان دست‌فروش مترو (نقش اقتصادی، نقش مادری، نقش خانه‌داری) مجموعه‌ای از فرصتها و محدودیتها را در اختیارشان می‌گذارد. داشتن شغل با رشد مهارتها، ایجاد یک چهارچوب زمان‌بندی‌شده منظم برای زندگی همراه بوده و حتی فشارهای روانی ناشی از برخورد نقشها در آنها را به حداقل رسانده است. درواقع یافته‌ها دلالت بر این مسئله دارند که در سطح همین نمونه خاص تعدد نقش تأثیر مخربی بر این زنان نداشته است. بحث: نتایج حاکی از این واقعیت است که گرچه رویکردهایی مانند تکثر نقش و فشار بار اضافی نقش باعث شده که این افراد از نظر اختلالات روانی مثل اضطراب، خستگی و افسردگی نسبت به زنانی که فقط به نقشهای سنتی می‌پردازند در وضعیت نامطلوبی قرار گیرند ولی در مقابل با توجه به نظریه اعتلای نقش، اشتغال به‌عنوان نقشی جدید موجب عزت نفس، استقلال مالی و کسب حمایت اجتماعی گسترده‌تری شده است. همچنین با ایجاد حس مفید بودن، بخشی از نیازهای روانی آنان را تأمین کرده و موجب گسترش عاملیت، توانمندی و خودباوری این زنان شده است.